Chứng bệnh thanh dương không thăng

I. Khái niệm

Chứng thanh dương không thăng là một loại trong chứng tỳ khí uất túc, gọi khái quát cho những biểu hiện lâm sàng như khí thanh dương không thăng thì không nuôi dưỡng ấm áp được vùng đầu, cơ biểu và chân tay. Phần nhiều do ăn uống không điều độ, mệt nhọc thái quá làm tì vị bị tổn hại mà gây bệnh.

Lâm sàng có chứng trạng chủ yếu như hoa mắt chóng mặt, mắt nhìn không tỏ, tai ù tai điếc, sợ lạnh chân tay lạnh, ăn không thấy ngon, mệt mỏi rã rời, biếng ăn đại tiện lỏng, chất lưỡi nhạt rêu lưỡi nhạt, mạch nhược hoặc hư...

Chứng thanh lương không thăng thường gặp trong các bệnh huyễn vậng, tai ù tai điếc, ủy bích triết tả, thoát giang, sa dạ con và băng lậu.

Cần chuẩn đoán phân biệt với chứng tỳ khí hư.

II. Phân tích

Chứng thanh dương không thăng có thể xuất hiện trong nhiều loại tật bệnh. Trong huyễn vậng xuất hiện chứng này, phần nhiều thấy cả đặc điểm “dương bị thấp gây khó khăn” như các chứng tai ù, đầu nặng như bị buộc, ngực khó chịu buồn nôn, mỏi mệt yếu sức, sợ lạnh chân tay lạnh, kém ăn đại tiện lỏng, hay ngủ, rêu lưỡi trắng nhợt, mạch nhược hoặc trầm hoạt... Đây là do ăn uống nhiều thức béo ngọt, mệt nhọc thái quá tổn hại tỳ vị, mất chức năng vận chuyển, thủy thấp tụ lại ở trong, đàm trọc bị nghẽn làm cho thanh dương không thăng mà thành bệnh, điều trị nên kiện tỳ thăng dương, táo thấp hóa đàm, cho uống bán hạ bạch truật thiên ma thang hợp với bổ trung ích khí thang.

Trong bệnh tai điếc xuất hiện chứng thanh dương không thang biểu hiện lâm sàng có các chứng trạng trung khí bất túc như mắt nhìn không tỏ, sắc mặt kém tươi, kém ăn, tiếng nói thấp nhỏ đoản hơi, mệt mỏi đại tiện lỏng, lưỡi bệu rêu dầy, mạch nhu tế... đây là do ăn uống không điều độ, mệt nhọc quá sức, tổn thương tỳ vị, trung khí bất túc, thanh dương không thăng gây nên, điều trị nên kiện tỳ ích khí, thăng dương ích vị dùng bài ích khí thăng minh thang.

Trong bệnh ủy bích xuất hiện chứng thanh dương không thăng, biểu hiện lâm sàng có các chứng trạng về khí hư ủy như thân thể mềm nhũn vô lực, da thịt teo gầy ngày càng nặng thêm, kém ăn đại tiện lỏng, mặt phù kém tươi, tinh thần mỏi mệt yếu sức, rêu lưỡi trắng mỏng, mạch trầm tế. Đây là do đói gây nên, sách chứng trị vậng nói “chứng khí hư ủy là do đói khát mệt nhọc, vị khí một khi hư thì phế khí tuyệt trước, trăm khớp không được điều dưỡng...Những người sau khi bị mắc bệnh mà chân tay yếu liệt đều thuốc khí hư, nên mới nói là tỳ bị bênh ngay không còn khả năng vận hành tân dịch của vị, tay chân không được hấp thụ cốc khí cho nên không động được”. Điều trị nên bổ trung ích khí, cho uống bổ trung ích khí thang.

Chứng thanh dương không thăng xuất hiện trong bệnh tiết tả, đặc điểm biểu hiện là tỳ khí hạ hãm, có các chứng trạng ỉa lỏng kéo dài không dứt, thậm trí thoát giang, sắc mặt úa vàng chân tay rã rời yếu sức, bụng đầy khó chịu, lưỡi nhạt rêu lưỡi trằng, mạch tế nhược. Đây là do tỳ vị hư yếu, mất khả năng vận hóa được cho nên không trong dục không phân chia “cái khí thăng hoa tăng lên, trái lại giáng xuống mà thành tiết tả” điều trị nên kiện tỳ ích khí chỉ tả, dung bài sâm linh bạch chỉ tán.

Trong bệnh thoát giang xuất hiện chứng thanh dương không thăng, có đặc điểm chứng trạng trung khí hạ hãm như thoát giang lâu ngày không khỏi, đoản hơi yếu sức, ra mồ hôi, chân tay lạnh lười nói, ăn không thấy ngon. Đây là do ăn uống nhọc mệt tổn thương tỳ hoặc ốm lâu làm hại tỳ, tiết tả kéo dài không dứt đến nỗi trung khí hạ hãm mất khả năng nâng lên, điều trị bổ trùng ích khí, thăng dương nâng hạ hãm cho uống bổ trùng ích khí thang.

Tóm lại chứng thanh dương không thăng, tuy thuộc phạm trù tỳ vị khí hư, cơ chế bệnh của các chứng giống nhau, nhưng ở những tật bệnh khác nhau thì biểu hiện không hoàn toàn giống nhau, lâm sàng cần phân biệt.

chứng thanh dương không thăng phần nhiều phần nhiều phát sinh ở người thể chất vốn gầy yếu, bởi vì ốm lâu thể lực yếu, trung khí suy kém, thường có chứng trạng tinh thần ủy mị, sắc mặt không tươi, đoản hơi tiếng nhỏ, mệt mỏi yếu sức, chân tay lạnh, người ớn lạnh. Phụ nữ xuất hiện chứng thanh dương không thăng, biểu hiện trung khí hạ hãm đến nỗi sa dạ con và khí không nhiếp huyết gây nên băng lậu, hoặc thanh dương không thăng mà thấp khí dồn xuống, gây nên chứng đái hạ liên miên nước trong loãng.

thăng giáng vào ra là hình thức cơ bản về công năng khí hóa của con người. Tỳ chủ thăng thanh, vị chủ giáng trọc, tỳ vị một thăng một giáng cộng đồng duy trì sự trao đổi dinh dưỡng của cơ thể. Trong quá trình diễn tiến cơ chế bệnh, thanh dương của tỳ không thăng có thể dẫn đến trọc âm của vị không giáng, xuất hiện các chứng trạng ngực khó chịu, trướng bụng, đại tiện lỏng, tiểu tiện ít và nặng đầu mỏi mệt, ăn kém, thậm chí tiểu tiện không đi được, thủy thũng rêu lưỡi vẩn nhớt, mạch huyền hoạt. Bàn theo cơ chế riêng biệt, sự thăng giáng của tỳ vị, đối với khí cơ thăng giáng vào ra của mỗi cơ thể có liên quan trọng yếu. Tỳ vị là gốc của hạ thiên, vị trí ở trung tiêu, thăng suốt trên và dưới, đó là sự vận chuyển thăng và giáng. Với sự sinh phát của can, túc giáng của phế, sự giáng xuống của tâm hỏa và sự thăng lên của thận thủy, phế chủ thì thở ra, thận chủ nạp khí, cũng cần có sự phối hợp tỳ vị để hoàn thành sự vận động thăng giáng. Nếu tỳ vị thăng giáng thất thường thì khí thanh dương không được phân bố, tinh của hậu thiên không thể quay về nơi cất chứa, thanh khí của đồ ăn uống hết chỗ đưa vào, các vật chất phế thải cũng không bài tiết được, từ đó mà nẩy sinh nhiều bệnh chứng. Sách ngô thị vựng giảng nói “ phép chữa tỳ vị, không gì quý bằng sự thăng giáng... Bây giờ thăng, giáng không bình thường thì tỳ vị bị hại, tỳ vị tổn thương thì chế độ vào ra mất bình thường mà sinh khí của hậu thiên bị dập tắt, thiệt cho mạng sống mà thôi.